نویسنده: سپیده محمدی(دانشجوی ارتباطات دانشگاه تهران)
مقدمه
ما در عصری زندگی می کنیم که عصر ارتباطات لقب گرفته است و رسانه ها نقش پر رنگی در زندگی انسان ها ایفا می کنند همچنین شبکه های مجازی باعث تغییرات بنیادی در زندگی انسان ها می شوند. امروزه بیشتر افراد به اینترنت و شبکه های مجازی دسترسی دارند و از محتوای ساخته شده در آنها نیز مطلع هستند و بخش زیادی از وقت روزانه خود را در این شبکه های مجازی صرف می کنند. از جمله کسانی که وقت زیادی را در این شبکه ها صرف می کنند نوجوانان هستند، آن ها بخش وسیعی از وقت خود را که درگذشته با دوستان و خانواده خود می گذراندند امروزه در شبکه های اجتماعی از جمله اینستاگرام سپری می کنند. نوجوانان که سرمایه های یک جامعه اند و بخش عمده جمعیتی را تشکیل می دهند بسیار مهم اند که الگو های شخصیتی این نوجوانان با توجه به کثرت و تنوع محتواهای تولید شده توسط رسانه ها چه کسانی اند و از چه الگویی برای تعیین چشم انداز آینده خود پیروی می کنند. در گذشته خانواده بیشترین و پر رنگ ترین نقش را در شکل گیری هویت نوجوانان و کودکان ایفا می کرد و آنان نیز بخش زیادی از وقت خود را همراه با خانواده سپری می کردند اما امروزه شبکه های اجتماعی و رسانه ها، جایگزین والدین شده اند و نوجوانان بخش وسیعی از زمان خود را درشبکه های مجازی از جمله اینستاگرام صرف می کنند و هویت آنها نیز بی تاثیر از شبکه های مجازی که دنبال می کنند نیست. شبکه مجازی اینستاگرام که یکی از محبوب ترین شبکه های اجتماعی در ایران است، مخاطبان بسیار زیادی را داراست که بخشی از این مخاطبان طیف نوجوانان هستند که روزانه بخش وسیعی از زمان خود را در شبکه های مجازی سپری می کنند. سلبریتی ها نیز بخشی از بیشترین فعالیت کننده های اینستاگرامی هستند که به طبع شهرتی که دارند مورد توجه نوجوانان قرار می گیرند و نوجوانان با دیدن رفتار ها و اعمالی که سلبریتی ها انجام می دهند ممکن است آن ها را به عنوان الگو برگزینند و در صدد عمل و تقلید از سلبریتی ها برایند، سلبریتی ها کسانی هستند که بر اساس یک کار موفق در حوزه های مختلف هنری، رادیو، تلوزیون، ورزش، موسیقی و.... به شهرت دست یافته اند و مشهور شده اند و عده ی بسیار زیادی از مردم آن ها را می شناسند و در میان عموم مقبولیت دارند. در این میان نوجوانان یکی از حساس ترین گروه های سنی بخش بسیاری از مخاطبان سلبریتی ها را تشکیل می دهند. نوجوانان به تناسب سنی که در آن قرار دارند با مسائلی همچون هویت و پاسخ به پرسش کیستی روبرو می شوند که برای پاسخ به این سوالات متاثر از متغییر های درونی و بیرونی هستند، از جمله این متغییر های بیرونی (محیطی) شبکه های اجتماعی همچون اینستاگرام است و به خصوص فعالیت های سلبریتی ها در اینستاگرام که نوجوانان آنها را به عنوان مرجع و الگویی برای خود قرار می دهند. درنتیجه سلبریتی ها کسانی هستند که عمل آنها بر روی نوجوان به عنوان الگو تاثیر گذار است. با توجه به اهمیت الگوی نوجوانان در عصری که در محاصره رسانه ها هستیم، مقاله‌ی پیش‌رو، بارویکرد توصیفی، به بررسی تاثیرگذاری سلبریتی ها در اینستاگرام بر نوجوانان می پردازد.
در این مقاله تلاش بر این بوده تا به شیوه توصیفی خلاصه ای از مطالعات موجود که مرتبط با عنوان پژوهش هستند را ارائه کرده، و به بررسی مفاهیم سلبریتی، نوجوان، هویت و بحران هویت بپردازد و در نهایت دانش و تجربیات خود را با مفاهیم و مدل های استخراج شده ادغام کرده و با روش کیفی یک نتیجه گیری کلی در مورد تاثیر گذاری سلبریتی ها در اینستا گرام بر نوجوانان ارائه کرد. این پژوهش با روش مرور اسناد و مقالات صورت گرفته است.
دوره نوجوانی فاصله بین کودکی و جوانی است که در آن تغییرات زیستی، روان شناختی و اجتماعی زیادی روی می دهد. هویت که مجموعه ای از همانند سازی است در دوران نوجوانی که فرد آمیخته با محیط های برون خانوادگی است، خط مشی زندگی است. علاوه بر این ها شبکه های اجتماعی و رسانه ها نیز سبب می شوند که رفتار ها و نگرش های برون خانواده برای نوجوان سرمشق قرار گیرند. هویت نوجوان از حدود 15 تا 25 سالگی قوام گرفته و تثبیت می شود و شامل یک انسجام درونی با عقاید و ارزش و اهداف اجتماعی است. در این سن معیار های اخلاقی و آرمانی بارها و بارها ممکن است تغییر کند و در پایان یک سیستم اخلاقی و قانونمندی سازمان یافته و هماهنگ در فرد ایجاد شود (سعیدی پور، 1394).
هویت یا کیستی به مجموعه نگرش ها عقاید ویژگی ها و روحیات فرد و آنچه او را از دیگران متمایز می کند گفته می شود( فرهنگستان ادب). در فرهنگ فارسی معین واژه هویت معانی از قبیل ذات باری تعالی، هستی و وجود و آنچه موجب شناسایی شخص می شود آورده شده است.
هویت عبارت است از: مجموعه خصوصیات و مشخصات اساسی اجتماعی، روانی، فرهنگی، فلسفی، زیستی و تاریخی همسان که به رسایی و روایی بر ماهیت یا ذات گروه، به معنای همانندی اعضای آن با یکدیگر دخالت کند و آنها را در یک ظرف زمانی و مکانی معین به طور مشخص و قابل قبول و آگاهانه از سایر گروه ها و افراد متعلق به آن ها متمایز سازد (کوچکزایی، فیضیان،و شاه آبادی، 1397). هویت سازه روانی اجتماعی که شامل تمامی عقاید و طرز تفکرها و عواطف است که مستلزم تعامل بعد روانی اجتماعی فرد است (شولتز، 1389، نقل شده در کوچکزایی و همکاران، 1397: 109). ولی در کل، هویت مفهومی است که در علوم مختلف دارای فضای مفهومی خاصی است (الطایی، 1378، نقل شده در محمدی سیف، 1398: 15). اریک اریکسون از روانشناسان هویت استدلال می کند که جریان رشد به وسیله فرایندی کنترل می شود که آن را پلی ژنتیک رشد می نامند. منظور او این است که گامها یا مراحل رشد، به وسیله عوامل ارثی یا ژنتیک تعیین می شوند. همچنین بر عوامل محیطی و اجتماعی نیز تاکید می کند پس به طور کلی به نظر وی رشد تحت تاثیر دو متغییر های فردی و موقعیتی است ( شولتز، 1389، نقل شده در کوچکزایی و همکاران، 1397: 109). هویت نه تنها ارتباط اجتماعی را امکان پذیر می کند بلکه به زندگی نیز معنا می بخشد.
«جرج هربرت مید» (جامعه شناس) معتقد است تصویری که فرد از خود می سازد و احساسـی که نسبت به خود پیدا می کند، بازتاب نگرشی است که دیگران نسبت به او دارند. به هـر حـال هویـت داشتن یعنی یگانه بودن از دو جهت متفاوت، اولاً همانند دیگران بودن در جامعه و همانند خود بـودن در گذر زمـان (سعیدی پور, 1394). بنابراین هویت یکی از مهمترین مفاهیم دوره نوجوانی و جوانی است که دراقع نوجوان به دنبال پاسخی برای پرسش من کیستم؟ هست. دوره ای که با پرسش از چیستی خود شروع می شود و او را به تکاپو و تلاش برای یافتن این پاسخ وا می دارد. عواملی مختلفی نوجوان را برای یافتن این پاسخ اعم از درونی و بیرونی تهدید می کنند. به عبارتی نوجوانی زمان شکل گیری شخصیت فرد است. متغیر های درونی اعم از تاریخ، فرهنگ، قومیت و ویژگی های زبانی، فرهنگی همه بر شکل گیری شخصیت نوجوان تاثیر گذار است. شخص با آگاهی بر متغییر های درونی خویش و آگاهی از گذشته خود، با توجه به گذشته خود به دنبال پاسخ به چیستی از خود می رود درحالی که اگر این گذشته متعلق به خود شخص نباشد یا از او گرفته شوند اینجاست که سرآغاز تحولات و سرگشتگی هویت آشکار می شود (کوچکزایی، فیضیان، و شاه آبادی، 1397). نوجوانی که یکی از مهم ترین برهه های زندگی فرد می باشد زمان شکل گیری هویت اوست، درواقع هویت فرد متاثر از عوامل گوناگونی شکل می گیرد و ممکن است، در این برهه حساس سنی به پیروی از الگو های گوناگون از جمله سلبریتی ها به سبب فعالیت های که در شبکه های اجتماعی از جمله اینستاگرام دارند اقدام کنند.
خطری که نوجوانان را در این دوره تهدید می کند بحران هویت یا سردرگمی و آشفتگی نقش است.
بحران هویت عبارت است از عدم توانایی فرد در قبول نقشی که جامعه از او انتظار دارد. جدی ترین بحران در طول زندگی فرد در خلال شکل گیری هویت وی رخ می دهد، زیرا فردی که فاقد هویت شکل گرفته شده قابل قبول باشد در طول زندگی با مشکلات متعددی روبرو می شود (بیابانگرد، 1390، نقل شده درسعیدی پور، 1394: 85). این حالت سردرگمی و آشفتگی نقش یا همان چیزی که اریکسون گم گشتگی می نامد سبب می شود وی احساس کند منزوی، تهی، مضطرب و مردد شده است، بسیاری از افراد هنگامی که دچار بحران هویت می شوند احساس پوچی، تنهایی و از خودبیگانگی می کنند(فیست، 1397، نقل شده در کوچکزایی و همکاران، 1397: 111). بحران هویت هم می تواند فردی و هم می تواند اجتماعی باشد. بحران فردی از این حیث که چگونه فرد در تعارض با نقش های که به او واگذار می شود و توان پذیرش و اداره نقش را ندارد به بحران هویت کشیده می شود. بحران اجتماعی که لوسین پای در جوامع در حال گذار توجه می کند. به نظر وی آدمیان برای معنا بخشیدن به زندگی خود به تببین روابط خود با دیگران و با محیط به چهارچوب و قالب ارزشی نیازمند هستند. هرگاه عناصر بنیادین نظام ارزشی سست شوند و یکپارچگی خود را از دست بدهند هویت فرد یا گروه در بحران قرار می گیرد (شاملو، 1391، نقل شده در کوچکزایی و همکاران، 1397: 111). بروز چنین بحران و تزلزل فکری اعتقادی مهمترین خطری است که سعادت فرد را در طول زندگی تهدید می کند. اریکسون همانند سازی را فرایندی در طول زندگی فرد می داند که به صورت خودآگاه و ناخودآگاه در فرد انجام می شود. وی افراد سرشناس مانند هنرمندان، سلبریتی ها، دوستان و همسالان را مرجع همانند سازی می داند (بیابانگرد، 1390، نقل شده درسعیدی پور، 1394: 85). امروزه نوجوانان زمان زیادی را در شبکه اجتماعیِ اینستاگرام سپری می کنند و سلبریتی ها کسانی هستند که به سبب شهرتی که دارند مورد استقبال بسیاری از نوجوانان قرار می گیرند و نوجوانان سعی می کنند همانند آنان عمل و رفتار کنند، حتی نوع لباس و پوشش خود را نیز همانند سلبریتی ها انتخاب می کنند و در این برهه حساس زندگی خود سلبریتی ها را به عنوان الگو و مرجع خویش بر می گزینند که بسیار بر زندگی آنها تاثیر می گذارد.
در تعریف سلبریتی گفته اند: آنان مشاهیری هستند که بخش بزرگی از جامعه آنان را می شناسند و ویژگی های متمایز کننده ای مانند جذابیت و صداقت (قابل اعتماد) دارند. (عبدالوند، 1393، نقل شده در فتاحی و طالبی). سلبریتی ها، یعنی افراد مشهور. یعنی کسانی که به سبب موفقیت در یک فیلم، کار هنری، فرهنگی، مسابقه ورزشی و ... در بین عموم شناخته شده و از شهرت برخوردار شده باشند. به عبارتی سلبریتی یعنی «شهرت مدرنیزه شده»، برای بسط این موضوع به شش عنصر از پدیدار شناسی سلبریتی می رسیم. به تعبیر دیگر سلبریتی کسی است که دارای این شش عنصر در آن واحد باشد: 1. سلبریتی کسی است که فعالیت هایش به زندگی اکثر عموم مردم گره خورده باشد. 2. سلبریتی دستاوردهایی دارد که منطبق با علایق عمومی جامعه است. 3. سلبریتی کسی است که عمدتا همین دستاوردهایش سبب شناخته شدن و مشهور شدن او باشد. 4. سلبریتی کسی است که خودش در تلاش برای پیدا کردن راه هایی است که در رسانه دیده شود. 5. سلبریتی کسی است که در رسانه بسیار پدیدار شود. 6. سلبریتی با تجسم آرزوها و خواسته های عموم مردم در سطح ناخودآگاه شان با آنها وارد ارتباط می شود (تارویردی, 1398).
در بسیاری از جوامع سلبریتی ها به عنوان الگو در نظر گرفته می شوند، به خصوص در میان نوجوانان به سبب مسائلی که در شرایط سنی آن ها وجود دارد ممکن است سلبریتی ها را به عنوان الگویی برای خود برگزینند.
نوجوانی زمانی است که اهمیت فراوانی دارد، چرا که فرد افق های آینده خود را مبنی بر الگو هایی که در دروه نوجوانی بر می گزیند ترسیم می کند، شکل گیری هویت نوجوانان متاثر از عوامل گوناگون بیرونی( محیطی) و درونی است، خطری که نوجوان را تهدید می کند این است که نوجوان دچار بحران هویت شود به عبارتی دچار آشفتگی و سردرگمی در نقش خویش شود، که یکی از مهم ترین مسائلی هست که نوجوان ممکن است با آن روبرو شود و این بحران هویت در خلال شکل گیری هویت رخ می دهد که متاثر از عوامل گوناگون بیرونی و درونی است، از جمله این عوامل بیرونی که با توجه به همه گیری شبکه های مجازی نقش بسیار پر رنگی را ایفا می کند، تاثیر سلبریتی ها در اینستاگرام است، امروزه نوجوانان بخش عمده وقت خود را در شبکه های مجازی از جمله اینستاگرام سپری می کنند، و سلبریتی ها به سببب شهرتی که دارند به یکی از مهم ترین موضوعات نوجوانان برای دنبال کردن آنها بدل شده اند و نوجوانان همواره دوست دارند از وجه های گوناگون زندگی سلبریتی ها با خبر باشند و این خود سبب می شود که در موضوعات مختلفی از سلبریتی ها الگو بگیرند.
بر این اساس نوجوانی سنی حساس و پر خطر از حیث اشتباه رفتن مسیر برای یافتن پاسخ به پرسش چیستی است. نوجوانان در این زمان برای پاسخ به این سوال و شکل دهی به شخصیت خود متاثر از متغییر های متفاوتی هستند یکی از این متغییر های محیطی که امروز هم جایگاه مهمی در میان نوجوانان دارد شبکه مجازیِ اینستاگرام است. یکی از شناخته شده ترین فعالیت کنند های شبکه مجازیِ اینستاگرام سلبریتی ها هستند که علاوه بر اینستاگرام در رسانه های جمعی دیگر از جمله تلوزیون نیز وجود دارند. نوجوانان به سبب مورد تشویق گرفتن سلبریتی ها توسط دیگران و به سبب شهرتی که سلبریتی ها میان عموم مردم دارند، ممکن است آنها را به عنوان الگو هایی برای خود قرار دهند و سعی کنند به تقلید از آنها بپردازند. نوجوانان بر حسب ویژگی های که دارند وقتی می بینند در فضای مجازی اینستاگرام سلبریتی ها مورد تشویق دیگران قرار می گیرند ممکن است دست به تقلید و الگو قرار دادن سلبریتی ها برای خود بزنند.
در گذشته هویت افراد و روابطشان با دیگران وابسته به فضای مادی بود که در آن زندگی می کردند اما امروز با ظهور فضای مجازی محدودیت های زمان و مکان از بین رفته اند. تکنولوژی های جدید نیز در شکل دهی هویت نوجوانان بی تاثیر نبوده اند و باعث تنوع طلبی نوجوانان نیز شده اند که آن ها را به مصرف کنند شبکه های مجازی تبدیل کرده است. فعالیت سلبریتی ها در شبکه های اجتماعی به خصوص شبکه اجتماعی اینستاگرام بر روی نوجوانان به عنوان مخاطب آنها تاثیر می گذارد، نوجوانان با دیدن فعالیت های سلبریتی ها و شهرت آنها ممکن تلاش کنند که مانند سلبریتی ها عمل کنند و بخشی از تصور خود را از آینده خویش بر حسب فعالیت های سلبریتی ها شکل دهند و آن ها را به عنوان الگویی برای خود قراردهند. دسترسی آسان به شبکه های اجتماعی نیز باعث تسریع بخشیدن تاثیر گذاری سلبریتی ها بر نوجوانان شده است.
منابع
تارویردی, و. (1398). قدم زنی در دنیای سلبریتی ها. دوفصلنامه فرهنگ، سیاست، اقتصاد(3), 243-239.
سعیدی پور, ا. (1394). اثرات رسانه ها با تاکید اینترنت بر هویت نوجوانان. فصلنامه علمی ترویجی جامعه، فرهنگ و رسانه(16), 97-79.
فتاحی, م., & طالبی, ف. (بدون تاریخ). تاثیر سلبریتی ها بر رفتار خرید مصرف کننده. کنفرانس ملی اندیشه هایی نوین وخلاق در مدیریت، حسابداری مطالعات حقوقی و اجتماعی.
کوچکزایی, م., فیضیان, م., & شاه آبادی, م. (1397). بررسی سلبریتی سازی در رسانه و بحران هویت نوجوانان در جامعه. فصلنامه علمی ترویجی جامعه، فرهنگ و رسانه, هفتم(29), 121-104.
محمدی سیف, م. (1398). جامعه شناسی: من کیستم؟ دوره هویت یابی نوجوانان با فاصله گرفتن از خانواده همراه است. 48(9), 17-14.